قبل از خرید تلسکوپ چه چیزهایی را باید بدانیم؟

بسیاری از کسانی که به‌دنبال تهیۀ ابزارهای اپتیکی یا خرید تلسکوپ هستند در میان انبوه اعداد و اطلاعات گوناگون هر مدل سردرگم می‌شوند و انتخاب مدل مناسب برایشان دشوارتر می‌شود! پنج پارامتر مهم در تعیین ویژگی‌های یک تلسکوپ وجود دارد. دانستن این پنج پارامتر، کمک شایانی به درک ساختار تلسکوپ‌های مختلف و کارایی هرکدام می‌کند.

1. قطر دهانه: جمع‌آوری نور

خیلی‌ها تصور می‌کنند قدرت بزرگنمایی است که اهمیت تلسکوپ را تعیین می‌کند؛ اما در واقع وظیفۀ اصلی تلسکوپ جمع‌آوری نور است. در نتیجه، مهمترین معیار برای خرید تلسکوپ را – چه شکستی و چه بازتابی–  می‌توان قطر یا گشودگی دهانۀ آن دانست (منظور از قطر دهانه، در واقع قطر عدسی یا آینۀ اصلی تلسکوپ است). هرچه قطر دهانۀ تلسکوپ بیشتر باشد، توان گردآوری نور بیشتری هم بیشتر می‌شود و تصویر نهایی شفاف‌تر و واضح‌تر است. قطر دهانه تلسکوپ‌ را معمولاً با میلیمتر یا اینچ مشخص می‌کنند.

2. فاصلۀ کانونی

تصویر سیستم نوری (اپتیک) در کانون عدسی یا آینه تشکیل می‌شود و به فاصلۀ مرکز عدسی تا نقطه‌ای که پرتوهای نور کانونی می‌شوند، فاصلۀ کانونی می‌گویند. هرچه فاصلۀ کانونی بیشتر باشد، میدان دید محدود‌تر و شدت نور هم کمتر خواهد بود؛ اما بزرگنمایی بیشتری داریم و خطاهای اپتیکی نیز تا حدودی برطرف می‌شوند. این خطاهای اپتیکی، در تلسکوپ‌های کوچک و متوسط بیشتر نمایان می‌شوند و از این جهت، فاصلۀ کانونی خیلی کم برای چنین تلسکوپ‌هایی مناسب نیست.

3. بزرگنمایی

در محل تشکیل تصویر (کانون عدسی یا آینه) عدسی چشمی قرار می‌گیرد که تصویر تشکیل شده را بزرگ‌تر و قابل مشاهده می‌کند. عدسی چشمی معمولاً فاصلۀ کانونی ثابتی دارد که با یک عدد روی بدنۀ آن مشخص می‌شود. از تقسیم فاصلۀ کانونی چشمی بر فاصله کانونی تلسکوپ، بزرگنمایی به‌دست می‌آید. مثلاً اگر برای تلسکوپی با فاصلۀ کانونی ۶۵۰ میلیمتر از یک چشمی با فاصلۀ کانونی ۱۰ میلیمتر استفاده کنیم، ۶۵ برابر بزرگنمایی خواهیم داشت. هرچه فاصلۀ کانونی چشمی کمتر باشد، بزرگنمایی بیشتر خواهد بود. اما نکتۀ مهم برای انتخاب و خرید تلسکوپ، این است که همانطور که گفته شد افزایش بزرگنمایی باعث کاهش نور تصویر می‌شود؛ پس باید تعادلی بین قطر دهانۀ تلسکوپ و بزرگنمایی آن برقرار باشد.

4. نسبت کانونی: سریع‌تر، شفاف‌تر، کوچک‌تر

نسبت کانونی، در واقع نسبت فاصلۀ کانونی به قطر دهانۀ تلسکوپ است. این پارامتر، معمولاً برای افرادی که می‌خواهند از اجرام عمق آسمان عکس‌برداری کنند مهم‌تر است. چون تعیین می‌کند که چقدر سریع می‌توان عکس را ثبت کرد.

نسبت کانونی را با f نشان می‌دهند و آن را به‌صورت “(عدد)/f” می‌نویسند. نسبت کانونی برای یک تلسکوپ ۱۵۰ میلیمتری با فاصلۀ کانونی ۶۵۰ میلیمتر، ۵/f است. تلسکوپی با نسبت کانونی کم (مثلاً ۲/f یا ۳/f) را “تلسکوپ سریع” و تلکسوپ‌هایی را که نسبت کانونیشان زیاد است (مثلاً ۷/fیا بیشتر) “تلسکوپ‌های کُند” می‌نامند. در شرایط یکسان، تلسکوپ‌های سریع میدان دید بازتری دارند (بزرگنماییشان کم است) و برای عکاسی از اجرام کم‌نور عمق آسمان مناسب‌ترند. در حالی که میدان دید تلسکوپ‌های کُند محدودتر است (بزرگنمایی بیشتری دارند) و بیشتر برای عکس‌برداری از اجرام پرنورتر منظومه شمسی (مانند ماه و سیارات) کاربرد دارند. مثلاً تصویر تلسکوپی با نسبت کانونی ۵/f نسبت به یک تلسکوپ دیگر با نسبت کانونی ۱۰/f ، چهار برابر روشن‌تر، ولی نصف تصویر تلسکوپ دوم است.

5. توان تفکیک

یکی دیگر از پارامترهای مهم که بهتر است در خرید تلسکوپ به آن توجه کنید، توان تفکیک است. توانایی تلسکوپ در جداسازی جزییات تصویر، مقداری ثابت است و رابطه‌ای مستقیم با قطر دهانه تلسکوپ دارد. هرچقدر قطر دهانه بیشتر باشد، اجزای تصویر واضح‌تر و با تفکیک بیشتر دیده خواهند شد.

گاهی این سوال پیش می‌آید که با افزایش بزرگنمایی، تفکیک اجزا هم بیشتر می‌شود؛ اما در واقع اینطور نیست. بزرگنمایی به طور مجازی تصویر را بزرگتر نشان می‌دهد که درک بهتری برای چشم انسان دارد. جزییات تصویر نهایی، حتی پس از بزرگنمایی، کاملاً به قطر دهانه تلسکوپ وابسته است. قطر دهانۀ بیشتر، هم توان گردآوری نور بیشتری دارد و هم توان تفکیک را افزایش می‌دهد. در نتیجه تصویر بهتری خواهید داشت.

اما جدا از لوله اپتیکی تلسکوپ، انواع مقرها هم می‌تواند در انتخاب تأثیر گذار باشد. کارکردن با مقرهای استوایی به کمی تمرین نیاز دارد؛ اما دقیق‌تر است و دنبال کردن اجرام آسمان را راحت‌تر می‌کند.

در مقابل، کار کردن با مقرهای سمتی – ارتفاعی راحت‌تر است و در استفاده برای مناظر زمینی هم کاربرد بیشتری دارند. جهت حرکت تلسکوپ در دو راستای افقی و عمودی است و به ‌راحتی می‌توان آن را تنظیم کرد.