انواع مقرها

اهمیت انتخاب مقر تلسکوپ مناسب

میدان دید تلسکوپ، بسیار محدودتر از چشم غیرمسلح است و به همین دلیل، کوچکترین جابه‌جایی‌ها هم می‌توانند در تصویر لرزش ایجاد کنند. انتخاب یک مقر تلسکوپ مناسب و سه‌پایه‌ای که تحمل وزن لوله و مقر را داشته باشد، بسیار مهم است. سه‌پایه‌ها معمولاً در دو نوع آلومینیومی و استیل عرضه می‌شوند.

سه‌پایه‌های آلومینیومی سبک‌تر هستند و تحمل وزن بالایی ندارند. بیشتر برای تلسکوپ‌های مبتدی استفاده می‌شوند. در محصولات شرکت سلسترون، سری‌های پاورسیکر (PowerSeeker) و اکسپلوراسکوپ (ExploraScope) از سه‌پایه‌های آلومینیومی بهره می‌برند که حمل‌ونقل و استفاده از آن‌ها را راحت‌تر می‌کند.

سه‌پایه‌های استیل کمی سنگین‌ترند و برای تلکسوپ‌های سنگین‌تر هم طراحی شده‌اند. استحکام و دوامشان بیشتر است و لرزش کمتری هم دارند. تلسکوپ‌هایی که برای رصدهای کمی جدی‌تر یا عکاسی از اجرام عمق آسمان مورد استفاده قرار می‌گیرند، معمولاً از سه‌پایه‌های استیل بهره می‌برند.

اما جدا از سه‌پایه، مقر تلسکوپ‌ هم اهمیت زیادی دارد. به محل استقرار تلسکوپ، مقر می‌گویند. انواع مقرها روی سه‌پایه سوار می‌شوند و  دو دسته کلی آنها، مقرهای سمتی-ارتفاعی و مقرهای استوایی هستند.

• مقرهای سمتی و ارتفاعی (AZ mount; Alt-Azimuth mount)

احتمالاً با نوع “سَمتی- ارتفاعی” مقرها آشنایید. همانطور که از نامشان پیداست، در ترکیب دو راستای سَمت (موازی با افق ناظر) و ارتفاع (عمود بر افق) حرکت می‌کنند. سه‌پایه‌های عکاسی ساده همگی سمتی و ارتفاعی هستند که کنترل و کاربریشان بسیار ساده است.

• استقرار استوایی (Equatorial mount)

یکی دیگر از انواع مقر تلسکوپ که می‌توان گفت ویژۀ استفادۀ نجومی طراحی شده، مقرهای “استوایی” هستند که نسبت به مقرهای سمتی – ارتفاعی، کمی پیچیده‌ترند. راستای حرکت این مقرها نیز موازی با مدارهای طول و عرض جغرافیایی کرۀ آسمان (بُعد و میل) است؛ یعنی برای استفاده از این نوع مقر تلسکوپ، باید با دستگاه مختصات سماوی آشنا باشید. برای کاربری درست و مناسب، باید آن‌ها را اصطلاحاً قطبی نمود. پس از قطبی شدن مقر، تلسکوپ در راستای محور چرخش زمین می‌چرخد. این مسأله، باعث می‌شود دنبال کردن اجرام راحت‌تر باشد (با توجه به محدودیت میدان دید تلسکوپ، چرخش زمین باعث خروج جرم مورد نظر از میدان دید می‌شود). ضمن اینکه با استفاده از یک موتور ردیاب (tracker)، می‌توان جرم را در محدودۀ میدان دید نگه داشت که برای عکاسی طولانی‌مدت هم ضروری است.

مقرهای استوایی و سمت – ارتفاعی روی سه‌پایه‌های چوبی

مقرهای سمتی ارتفاعی و استوایی، دو گروه اصلی مقرها هستند. مدل‌های دیگری هم که توسط بعضی تولیدکنندگان عرضه شده، در همین دو دسته قرار می‌گیرند.

• استقرار دابسونی (Dabsonian mount)

جان دابسون در دهه ۱۹۶۰ نوعی مقر ساده و ارزان طراحی کرد که برای تلسکوپ‌های متوسط و بزرگ بازتابی نیوتونی هم به راحتی قابل استفاده بود. معمولاً تلسکوپ‌های شکستی یا کاتادیوپتریک که چشمی آن‌ها در انتهای لوله قرار دارد، روی این مقرها سوار نمی‌شوند؛ چرا که کف مقر دابسونی روی زمین قرار می‌گیرد. استفاده از تلسکوپی که چشمی آن در انتهای لوله و نزدیک به سطح زمین قرار دارد، تقریباً عملی نیست.

این مقرها نسبتاً ارزان هستند و حتی با به‌کارگیری لوله‌های تلسکوپ متوسط (بالاتر از ۵ اینچ)  قیمت تمام شدۀ معقولی دارند. این تلسکوپ‌ها و مقرها، انتخاب رصدگرانی که به‌دنبال گشودگی دهانۀ بالاتر هستند و از طرفی هم نمی‌خواهند هزینۀ زیادی برای مقر صرف کنند.

دشواری جابه‌جایی و پیدا کردن محل مناسب برای استقرار را می‌توان از نقاط ضعف مقر دابسونی دانست. این مقرها بیشتر برای کاربری در محل‌های ثابت پیشنهاد می‌شوند.

استقرار دابسونی یک تلسکوپ بازتابی ۶ اینچ

• استقرار نعل اسبی (Horseshoe mount)

در این نوع مقرهای استوایی، تلسکوپ داخل یک قاب نعل شکل قرار می‌گیرد. مقر تلسکوپ حول محور بُعد می‌چرخد. محور میل نیز عمود بر سطح قاب نعل‌شکل و موازی با محور دوران زمین است.

• استقرار یوغ‌شکل (Yoke mount)

در فرهنگنامه‌های مختلف، یوغ را چوبی گفته‌اند که بر گردن گاو می‌بندند. این چوب شکل خاصی دارد و این دسته از مقرها را هم با توجه به شباهتشان به یوغ نام‌گذاری کرده‌اند. این نوع مقرها هم بسیار بزرگ و سنگین هستند و ساختارشان تا حدودی شبیه استقرار نعل اسبی است. تلسکوپ در یک قاب مستطیل شکل موازی با محور زمین قرار می‌گیرد و می‌تواند به‌راحتی حول محول مِیل بچرخد. اما برای چرخش حول محور بُعد، کل قاب مستطیلی هم باید دوران کند.

• استقرار محور متقاطع انگلیسی (English Cross Axis mount)

استقرار محور متقاطع انگلیسی در حقیقت نوع بهینه‌تری از استقرار یوغی است که باز هم جزو مقرهای استوایی به‌شمار می‌آید. قاب مستطیلی بزرگ، با یک میله جایگزین شده که دو انتهایش ثابت است و به زمین محکم می‌شود. این مقر استحکام بالایی دارد و استفادۀ آن‌ها در مکان‌هایی مانند رصدخانه‌ها که در محلی ثابت احداث می‎‌شوند، رایج‌تر است.

• مقر استوایی آلمانی (German Equatorial mount)

پرکاربردترین مقر استوایی برای تلسکوپ‌های کوچک و متوسط (قابل حمل) به مقر آلمانی (GEM) معروف است. ساختار آن از مقر انگلیسی اقتباس شده؛ با این تفاوت عمده که یک انتهای میله (محور بُعد)، آزاد است. برای خنثی کردن گشتاوری که تلسکوپ ایجاد می‌کند، قرینۀ محل اتصال آن به مقر، وزنه‌هایی نصب می‌شود که در تعادل با تلسکوپ قرار می‌گیرند. بر خلاف مقرهای سنگین ذکر شده که اکثراً برای محل‌های ثابت و بدون جابه‌جایی کاربرد دارند، این مقر قابل حمل است؛ یعنی زاویۀ محور قطبی، عدد ثابتی نیست و متناسب با عرض جغرافیایی ناظر قابل تغییر است.

• استقرار چنگالی (Fork mount)

یکی دیگر از انواع مقرها، مقر چنگالی است که در سال‌های اخیر رواج بیشتری یافته است. این نوع مقرها در دسته استقرار سمتی و ارتفاعی قرار می‌گیرند؛ اما اکثراً طوری طراحی شده‌اند که با کمک یک وسیله رابط به نام Wedge می‌توانند به یک مقر استوایی هم تبدیل شوند. مقرهای چنگالی معمولاً برای تلسکوپ‌های بزرگتر از ۸ اینچ استفاده می‌شوند و دو بازویی هستند. یعنی از دو طرف تلسکوپ را نگه می‌دارند. اما در سال‌های گذشته، شرکت سلسترون مقر چنگالی تک‌بازویی را هم ثبت جهانی کرده و در سری‌های LCM و NexStar از آن استفاده می‌کند.

اگر اهمیت انتخاب نوع و ساختار مقر تلسکوپ بیشتر از اهمیت انتخاب مشخصات اپتیکی آن نباشد، کمتر از آن نیست. کار کردن با مقری که مناسب هدف اصلیتان نباشد، فقط باعث کلافگی می‌شود! اگر برای عکاسی نجومی آماده می‌شوید، باید مقری استوایی انتخاب کنید که مستحکم و بدون لرزش باشد. اگر تازه شروع به رصد و شناخت آسمان کرده‌اید، شاید مقرهای سمتی – ارتفاعی برای کار شما مناسب‌تر باشند. اگر زیاد در سفر هستید، در نظر داشته باشید که جابه‌جایی مقرهای دابسونی و مقرهای استوایی بزرگ چندان راحت نیست. گزینه‌های متفاوتی برای مقرها و کاربردشان وجود دارد. بهتر است با توجه به نیاز دقیقتان یکی را انتخاب کنید.